Historia

Zarejestrowane zostało 4 marca 1930 r. jako Towarzystwo Miłośników Miasta Ogrodu Podkowa Leśna.

Założona w 1925 r. Podkowa Leśna istniała wtedy zaledwie pięć lat, a jej powstawanie sprzyjało urzeczywistnianiu odważnych pomysłów urbanistycznych inspirowanych klasycznym już wtedy modelem miasta ogrodu autorstwa londyńczyka Ebenezera Howarda.

Miejscowość powstała na obszarze dawnego folwarku rolno-leśno-myśliwskiego, częściowo zalesionego, sporą część jej mieszkańców stanowili urzędnicy i przedstawiciele wolnych zawodów; ludzie, którym zależało na utrzymaniu jej unikatowego charakteru.

Wobec braku lokalnych władz administracyjnych przez pierwsze cztery lata swego działania Towarzystwo było praktycznie samorządem osiedlowym, którego funkcje dopiero w 1934 r. przekazało nowo utworzonemu sołectwu.

Strukturę Towarzystwa tworzyły: Walne Zgromadzenie, Zarząd, Komisja Rewizyjna oraz sekcje: budowlano-sanitarna, ochrony przyrody i sportowa, budowy kościoła, oświetlenia osiedla, ustalenia nazw ulic oraz bezpieczeństwa. Pierwszym prezesem został minister komunikacji Alfons Kühn.

Najważniejsze cele, zapisane w statucie z 1930 r., to uporządkowanie hipoteki poszczególnych parceli, urządzenie wzorowego osiedla i utrzymanie go „na

należytej wysokości pod względem administracyjno-gospodarczym, zdrowotnym i ogólnokulturalnym”, czemu służyć miały między innymi obrona praw stowarzyszonych we wszystkich sprawach dotyczących osiedla w instytucjach państwowych, komunalnych i społecznych oraz udogodnienia komunikacyjne, telefoniczne, telegraficzne i pocztowe, zakładanie i utrzymywanie straży ogniowej, szpitali, czytelni, bibliotek, szkół, sklepów, parków i ogrodów, czuwanie nad należytym stosowaniem przepisów ogniowych, budowlanych i sanitarnych, wprowadzenie oświetlenia, kanalizacji, wodociągów, urządzenie i utrzymywanie w należytym porządku chodników i ulic.

W 1933 r. przyjęto nowy statut zmieniający nazwę stowarzyszenia na Towarzystwo Przyjaciół Miasta Ogrodu Podkowa Leśna. Zniknął też zapis z poprzedniego statutu, w myśl którego członkami Towarzystwa mogli być tylko „chrześcijanie”.

Na pierwsze lata działalności Towarzystwa nakładał się narastający konflikt mieszkańców z Zarządem Dóbr Podkowa Leśna, czyli najpóźniejszym wcieleniem spółki, która parcelowała Podkowę i prowadziła sprzedaż działek. Spór zaostrzał się, w miarę jak przybywało obywateli Podkowy, niezwiązanych z Zarządem Dóbr, i odbił się też na obliczu Towarzystwa, które w 1934 roku wybrało nowe władze, od tej pory w zdecydowany sposób walczące o interesy mieszkańców osiedla. Prezesem został ks. Bronisław Kolasiński, pierwszy podkowiański duszpasterz. Ze statutu zmienionego w 1935 r. (po raz trzeci) wykreślono zapisy leżące w kompetencji Zarządu Dóbr i Rady Gromadzkiej (np. dotyczące straży ogniowej, kanalizacji, oświetlenia, urządzania ulic czy zakładania sklepów).

Podkowa Leśna nie miała urzędowo zatwierdzonego planu parcelacji ani planu zabudowy. Osiedlu groził chaos budowlany. Towarzystwo – i jego kolejni prezesi: Mieczysław Jelicz, Ludwik Zawadzki, Stefan Purski i Bolesław Dzikiewicz – starało się egzekwować tzw. zastrzeżenia hipoteczne, czyli przepisy zawarte w umowach kupna działek.

Przewidywały one między innymi, że nie wolno dzielić działek ani bez zezwolenia wycinać na nich drzew; że dom może mieć najwyżej jedno piętro z mansardą; że nie wolno też bez specjalnej zgody wznosić budynków produkcyjnych ani handlowych. Przepisy regulowały dokładnie odległość budynku od ulicy i od granic działki czy miejsca dla urządzeń sanitarnych i śmietników. Nieco rozszerzoną wersję zastrzeżeń hipotecznych Towarzystwo przedstawiło w 1937 r. jako projekt lokalnych przepisów, które zastąpiłyby wciąż nieistniejący formalny plan zabudowy osiedla.

Pgromadzie terenu parku i tzw. ciągów zieleni, które formalnie nadal nie były jej własnością, wbrew obietnicom, jakie Zarząd Dóbr składał nabywcom podkowiańskich działek. Zebrania mieszkańców, protesty i apele do władz powtarzały się przez kilka lat, jednak teren parku oddano gromadzie dopiero w 1942 r.

Prócz spraw największego kalibru – a należały do nich jeszcze próby nadania Podkowie specjalnego statusu podmiejskiego osiedla, które to pojęcie nie istniało w ówczesnym prawie – w sferze zainteresowań i aktywności Towarzystwa leżały te związane z codziennym życiem podkowian.

Sekcja sportowa utrzymywała zimą lodowisko i tor saneczkowy, a latem kort, na którym rozgrywano turnieje o mistrzostwo Podkowy i mecze z reprezentacjami Grodziska, Komorowa i Milanówka. Sekcja bezpieczeństwa zatrudniła początkowo trzech stróżów, potem starała się o utrzymanie letniej strażnicy policyjnej w Podkowie przez cały rok. Towarzystwo wymieniało korespondencję z dyrekcją EKD: podkowianie upominali się o tańsze bilety i o dodatkowe pociągi w godzinach dojazdów do pracy i wieczornych powrotów z teatrów w Warszawie; dyrekcja EKD prosiła o sugestie w sprawie nowych rozkładów jazdy. Od 1935 r. ukazywał się biuletyn Towarzystwa.

Rozpoczęły się starania o szkołę, współpraca z podobnymi organizacjami z Komorowa, Milanówka (m.in w sprawie budowy gmachu gimnazjum w Milanówku), Grodziska i innych miejscowości powiatu błońskiego; podkowiańskie ulice uzyskały nazwy od ptaków, zwierząt, drzew i kwiatów – co lokalna tradycja przypisuje bajkopisarzowi Benedyktowi Hertzowi.

Towarzystwo zaproponowało, by wędrownym żebrakom wykupywać bony na bezpłatne obiady, rozprowadzało – bez zysku – nawozy sztuczne, protestowało przeciw wypasaniu bydła na terenie osiedla, propagowało akcję odkomarzania i zapraszało co tydzień na brydża. Ostatnie Walne Zgromadzenie w marcu 1939 r. zakończyło się wnioskiem o poparcie świeżo utworzonego Funduszu Obrony Narodowej.

Towarzystwo Przyjaciół Miasta Ogrodu Podkowa Leśna zaczynało w roku 1930 od trzydziestu trzech członków; w roku 1939 było ich już ponad dziewięćdziesięciu. Wybuch wojny przerwał jego działalność, ale obfita dokumentacja tej działalności przetrwała zawieruchę i jest dostępna w prowadzonym przez nas Obywatelskim Archiwum Podkowy Leśnej.

Pierwsze powojenne próby reaktywacji Towarzystwa są słabo udokumentowane, mówią o nich jedynie źródła pośrednie – nieliczne zachowane zawiadomienia wysyłane do prawdopodobnych członków, znakomitych obywateli miasta, m.in.: ks. Leona Kantorskiego, Tadeusza Baniewicza, Janusza Regulskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Jerzego Brochockiego, Laryssy Mitzner.

Jego inicjatorami byli dwaj sąsiedzi, emeryci, przedwojenny dziennikarz Seweryn Gersten i inżynier, powstaniec warszawski Leonard Rybacki..

Zostało ono zarejestrowane jako Towarzystwo Przyjaciół Podkowy Leśnej w Urzędzie Spraw Wewnętrznych Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie 28 lutego 1970 r., jednak brak aktywności członków (którą potwierdza zawiadomienie o Walnym Zgromadzeniu w sprawie rozwiązania) przekreśliły tę inicjatywę.

Ponowne powołanie do życia Towarzystwa nastąpiło 15 kwietnia 1981 r., już pod przedwojenną nazwą: Towarzystwo Przyjaciół Miasta Ogrodu Podkowa Leśna. Jednakże trudne negocjacje formuły jego statutu przerwał stan wojenny.

Skuteczna okazała się dopiero determinacja członków założycieli wywodzących się ze środowiska Komitetu Parafialnego Pomocy Bliźniemu, którzy 1 sierpnia 1988 r. zgłosili do władz powstanie Towarzystwa Przyjaciół Miasta Ogrodu Podkowa Leśna „jako stowarzyszenia zwykłego”. W 1992 r. stało się ono stowarzyszeniem rejestrowym i działa do dziś.

Zgodnie ze Statutem zarejestrowanym przez Sąd Wojewódzki w Warszawie 10 marca 1992 r. celami Towarzystwa są m.in.: pobudzanie inicjatywy i kształtowanie postaw obywatelskich mieszkańców oraz ochrona wartości kulturowych, zabytkowych, urbanistycznych i krajobrazowych miasta – przy współdziałaniu z organami administracji państwowej, samorządowej oraz instytucjami społecznymi i prywatnymi. Władzami Towarzystwa są: Walne Zebranie Członków Rzeczywistych, Zarząd (który wybiera spośród siebie prezesa, wiceprezesów, sekretarza i skarbnika) oraz Komisja Rewizyjna.

Pierwszym prezesem reaktywowanego Towarzystwa był dr Andrzej Lipiński; od 1995 r. przez trzy kadencję funkcję tę pełniła Hanna Gradkowska, po niej prezesem został Jacek Wojnarowski, który pełnił tę funkcję przez pięć kadencji. W 2023 r. prezesem została ponownie Hanna Gradkowska.

Andrzej Lipiński, Prezes TPMOPL,
lekarz, społecznik

Początkowo działalność reaktywowanego Towarzystwa toczyła się w dwóch sekcjach – historycznej i spraw bieżących, których było jak zawsze dużo: przygotowania do budowy sieci wodociągowo-kanalizacyjnej, zbiórka segregowanych śmieci, sprzątanie ulic, kwestia niszczejących terenów zielonych, uciążliwych zakładów produkcyjnych, braku parkingów, ograniczenia prędkości ruchu samochodowego. Sekcja historyczna przeprowadziła spis charakterystycznych dla Podkowy małych kapliczek w ogrodach i na ścianach domów i zaczęła gromadzenie materiałów dotyczących przeszłości miasta. Jednakże bardzo szybko uznano, że podział na sekcje się nie sprawdza i z niego zrezygnowano.

Przez pewien czas Towarzystwo miało problem z oddzieleniem swoich celów statutowych od zadań samorządu i władz miasta. W wyborach samorządowych w 1994 r. do rady miejskiej weszło dziesięciu kandydatów wyłonionych przez Towarzystwo. Przez kilka lat istniało Forum Obywatelskie, działające na styku Towarzystwa i samorządu.

Obecnie Towarzystwo w kampaniach wyborczych nie uczestniczy, zachowując jako organizacja neutralność, choć nie uchyla się od zaangażowania, gdy zagrożony jest status Podkowy Leśnej – czego dowodem aktywny udział w referendum gminnym przeciwko proponowanej ustawie metropolitalnej.

W czerwcu 1990 r. podjęto uchwałę o ustanowieniu honorowej odznaki: „Zasłużony dla Miasta Ogrodu Podkowy Leśnej”. Pierwszym wyróżnionym w 1991 r. był ksiądz Leon Kantorski, wieloletni proboszcz parafii Świętego Krzysztofa w Podkowie Leśnej, inicjator licznych działań, które przeszły do historii miasta.

Istotną i widoczną aktywnością Towarzystwa stała się działalność wydawnicza. „Biblioteka Podkowiańska” liczy już 16 tytułów. Przez wiele lat było ono też wydawcą „Podkowiańskiego Magazynu Kulturalnego”.

W działalności wystawienniczej szczególne znaczenie ma rozbudowywana wystawa planszowa „Miasto-Ogród Podkowa Leśna i jego mieszkańcy w I połowie XX wieku”, która od lat prezentowana jest w różnych miejscach (także na płotach) i układzie.

W ostatnich latach członków Towarzystwa absorbują prace archiwistyczne. W 2009 r. utworzone zostało Archiwum Obywatelskie, którego kustoszem jest Oskar Koszutski. Ma ono już pokaźne zbiory, które dzięki dotacjom z trzech konkursów Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych są porządkowane, zabezpieczane i opisywane.

Trudno tu wymieniać wszystkie działania TPMOPL. Było wszak współzałożycielem – razem ze Stowarzyszeniem „Związek Podkowian” – Uniwersytetu Otwartego „Pokolenia”, organizowało konkursy wiedzy o Podkowie, na najpiękniejszy ogród podkowiański i na produkt lokalny. Uczestniczy w Festiwalu „Otwarte Ogrody”, jest członkiem założycielem Europejskiej Sieci Miast Ogrodów. Członkom Towarzystwa na sercu leży ekologia, zatem w latach 90. inicjowało ono wiosenne sprzątanie lasu, edukację w tzw. ekozespołach, czyli grupach sąsiedzkich, interweniowało w sprawie niszczenia drzewostanu, zainicjowało akcję rozdawania ptasich budek. Wyznaczyło trzy trasy rowerowe w Lesie Młochowskim, wykonało tablice ścieżki edukacji ekologicznej, opracowało trasy edukacyjnych spacerów po mieście. W ważnych dla Podkowy sprawach współpracuje z innymi podkowiańskimi stowarzyszeniami, których liczba tymczasem wzrosła. Towarzystwo zatem nie jest już jedyną organizacją społeczną w mieście, ale jest najstarszą i taką pozostanie.

Opracowanie zbiorowe na podstawie wydawnictw i archiwaliów podkowiańskich.