Ebenezer Howard
Twórca idei miast ogrodów
fot. Wikipedia; public domain
Kształt urbanistyczny Podkowy Leśnej, ba, samo jej powstanie, zawdzięczamy skromnemu urzędnikowi z dalekiego Londynu. Marzycielowi i myślicielowi, który – przejęty skrajnie niekorzystnymi warunkami życia najuboższych mieszkańców ówczesnej metropolii – jako remedium zaproponował urbanistyczno-społeczną koncepcję miast ogrodów. W krótkim czasie zyskała ona niezwykłą popularność, także na ziemiach polskich, zwłaszcza wśród architektów oraz działaczy społecznych z rodzącego się nurtu higienistów. Gdy w II Rzeczypospolitej „miasto ogród” stało się chwytliwym hasłem marketingowym dla spekulacji podmiejskimi terenami, Podkowa Leśna już istniała i szczęśliwie, w niemal niezmienionym kształcie, przetrwała do dziś, jako wzorcowy przykład realizacji owej idei.
Sir Ebenezer Howard urodził się 29 stycznia 1850 r. w Londynie, w rodzinie właściciela sklepu. Naukę zakończył w wieku 14 lat. Jego pierwszym miejscem pracy było biuro maklera giełdowego, tam nauczył się stenografii. W 1871 r. wyjechał do Ameryki, gdzie m.in. pisywał raporty dla czasopism i sądów w Chicago. Po roku wrócił do Londynu. Zatrudnił się w firmie Hansard, która od początku XIX w. (do dziś) publikowała kompletny zapis obrad brytyjskiego parlamentu. Był człowiekiem, „którego łatwo minąć w tłumie, skromny i bardzo łagodny, powszechnie lubiany, zwłaszcza przez dzieci” – wspominał go późniejszy współpracownik i propagator miast ogrodów Frederic James Osborne.
Choć Howard nie był ani architektem, ani urbanistą, koncepcja miast ogrodów wpłynęła na kształt XX-wiecznej urbanistyki. W opublikowanej, za pożyczone 50 funtów, w 1898 r. książce Jutro: pokojowa droga do reformy społecznej (tekst został wznowiony w 1902 r. pt. Miasta ogrody jutra i dopiero wtedy zyskał rozgłos) dał przepis, jak odwrócić masową migrację ludności z obszarów wiejskich i małych miasteczek do wielkich miast, takich jak ówczesny ponadczteromilionowy Londyn. „Miasto i wieś należy pożenić, aby z tego radosnego związku powstała nowa nadzieja, nowe życie i nowa cywilizacja” – pisał i przedstawiał swoją teorię w postaci trzech magnesów: miasto, wieś, miasto-wieś (miał niezwykłą zdolność do prezentowania idei na diagramach). „Pracując w mieście, mieszkaj na wsi” – głosił folder reklamowy Podkowy Leśnej z 1927 r.
Howard zaproponował założenie wokół Londynu sieci miast ogrodów – samowystarczalnych jednostek, a nie przedmieść sypialnych – liczących po ok. 30 tys. mieszkańców i otoczonych terenami rolniczymi, których nie można by zabudować. Nakreślił nie tylko samą formę – koncentryczną, z centralnym parkiem i budynkami użyteczności publicznej, koleją – przy której powstanie dzielnica przemysłowa – łączącą kolejne jednostki mieszkalne. Najwięcej miejsca poświęcił założeniom finansowo-ekonomicznym. W rękach władz miasta (zarządu), jako spółki przynoszącej zysk, znajdować się miała własność ziemi (finalnie wykupionej od pierwszych inwestorów). Dochody z opłaty czynszowej przeznaczane miały być na urządzanie miasta. Howard wierzył też w wyzwolenie społecznej inicjatywy mieszkańców i ich solidaryzm.
Założenia te zweryfikowało szybko powstanie pierwszego miasta ogrodu, Letchworth (1903), ok. 50 km od Londynu, w hrabstwie Hertfordshire. Zainwestowali w nie wielcy przemysłowcy, Edward Cadbury (fabryka czekolady) oraz Wiliam Lever (producent mydła), a zasiedlili głównie przedstawiciele wolnych zawodów. Robotników nie było stać na wysokie opłaty czynszowe. Miasto borykało się z problemami finansowymi, zwłaszcza spłatą kredytów zaciągniętych na budowę infrastruktury.
Idea zyskała jednak wielką popularność, zwłaszcza wśród elit intelektualnych. Wśród założycieli Garden City Association (1899) był George Bernard Shaw. Howard odczyty na temat miast ogrodów – częstokroć w języku esperanto, który uosabiał ówczesne marzenie o języku uniwersalnej komunikacji – wygłaszał w klubach dyskusyjnych, stowarzyszeniach, organizacjach kościelnych w Wielkiej Brytanii, a następnie w całej Europie. W 1912 r. zawitał do Krakowa na międzynarodowy Kongres Esperantystów. W tym samym czasie została zorganizowana w Krakowie „Wystawa architektury i wnętrz w otoczeniu ogrodowym”. Howard nazwał Kraków „miastem ogrodem z naturalnego rozwoju” i wyjaśnił, że „nie trzeba być nigdy zbytnio realistą w planach humanitarnych, trudności jest i tak zbyt wiele i zawsze tylko słaby procent da się urzeczywistnić”.
Koncepcja ewoluowała w kierunku organizacji podmiejskich przedmieść i kolonii mieszkaniowych. W Niemczech powstawały „garden stadt”, jak Hellerau pod Dreznem (1909), na peryferiach Paryża „cite-jardins”. W pobliżu Warszawy rozpoczęto budowę miasta ogrodu Ząbki (1912) i miasta ogrodu Młociny (1913). Zwrócił też na pomysł uwagę właściciel terenów Podkowy Leśnej, Stanisław Lilpop. W literaturze spotkać się można z informacją, że w 1913 r. wybitny architekt i urbanista Tadeusz Tołwiński jako pierwszy zaprojektował tu miasto ogród (brak jednak tego projektu). W 1925 r. w związku z zamiarem parcelacji swojego majątku (co wiązało się z zapowiadaną reformą rolną) i budową kolei elektrycznej Warszawa–Grodzisk–Żyrardów przez spółkę akcyjną „Siła i Światło”, Lilpop przystąpił do spółki „Miasto Ogród Podkowa Leśna”, a znakomity architekt Antoni Jawornicki wykonał plan założenia.
„Zadaniem tej spółki było stworzenie na tych terenach osiedla według najnowszych, racjonalnych zasad, ujętej w modnych w tych czasach nazwie: miasto ogród, w odróżnieniu od na ogół na dziko i bezplanowo powstających w ówczesnej Polsce osiedli, nawet w podstołecznym okręgu” – wspominał Janusz Regulski, dyrektor „Siły i Światła”.
W 1927 r. Ebenezer Howard otrzymał tytuł szlachecki. Zmarł 1 maja 1928 r. w Welwyn Garden City, drugim mieście ogrodzie założonym w Wielkiej Brytanii za jego życia.