Inwentarz Zespołu (zbioru) akt Archiwum działalności Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna do 1939 r. z lat [1926-1929] 1930-1939 [1942]

I. Historia twórcy zespołu

Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna (dalej: TPMOPL) zarejestrowane zostało w 1930 r., początkowo pod nazwą Towarzystwo Miłośników Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna, pięć lat po przeznaczeniu terenów Podkowy Leśnej do parcelacji.

Statut Towarzystwa z marca 1930 r.wskazuje, że miało ono pełnić funkcje samorządowo-administracyjne dla osiedla o nieuregulowanym wówczas statusie prawnym (Podkowa Leśna gromadą w gminie Helenów została w 1934 r.).

Towarzystwo zrzeszać miało wszystkich nabywców działek na terenie miasta-ogrodu i reprezentować ich interesy wobec władz państwowych, komunalnych i osób prywatnych, zdejmując ciężar administrowania z właścicieli terenów Miasto-Ogród Podkowa Leśna Sp. z o.o., reprezentowanych przez Zarząd Dóbr.

Towarzystwo rozpoczęło działalność w 1932 r.Jego strukturę tworzyły Walne Zgromadzenie, Zarząd, Komisja Rewizyjna i sekcje, początkowo: budowlano-sanitarna, ochrony przyrody i sportowa, budowy kościoła, oświetlenia, ustalenia nazw ulic i bezpieczeństwa (ostatnia od 1933 r.).

Pierwszym przewodniczącym Towarzystwa był Alfons Kuhn (minister komunikacji w latach 1928-1932). Nadzór nad stowarzyszeniem sprawował starosta powiatowy, zgodnie z Prawem o stowarzyszeniach z 1932 r.

Cele stowarzyszenia określono tak: uporządkowanie hipoteki poszczególnych parceli nabytych przez stowarzyszonych, urządzenie wzorcowego osiedla, utrzymanie tegoż osiedla “na należytej wysokości pod względem administracyjno-gospodarczym, zdrowotnym i ogólnokulturalnym”, “utrzymanie osiedla Miasto-Ogród Podkowa Leśna w polskich i chrześcijańskich rękach”.

W 1933 r. zmieniono nazwę stowarzyszenia na Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna i statut, m.in. wykreślając dyskryminujące ograniczenie pozwalające na osiedlanie się w Podkowie tylko “chrześcijanom”.

W styczniu 1934 r. Przewodniczącym Towarzystwa wybrany został ks. rektor Bronisław Kolasiński, pierwszy podkowiański duszpasterz (kościół p.w. św. Krzysztofa poświęcony został w listopadzie 1933 r.).

Narastający konflikt mieszkańców (członków Towarzystwa) z Zarządem Dóbr, dotyczący głównie braku planu zabudowy, doprowadził w styczniu 1935 r. do wyboru nowych władz Towarzystwa (nie weszła do nich żadna osoba z pierwszego okresu działalności stowarzyszenia).

Po raz kolejny zmieniono statut (zarejestrowany został we wrześniu 1935 r.). Wykreślono m.in. zapisy dotyczące zadań znajdujących się w kompetencji Zarządu Dóbr oraz Rady Gromadzkiej, np. dotyczące oświetlenia, urządzania chodników i ulic itp.

W latach 1935-1939 Towarzystwo koncentrowało się na obronie interesów stowarzyszonych oraz współdziałaniu z miejscowym samorządem (Radą Gromadzką), w szczególności w sprawach planu zabudowy i estetyki osiedla.

Protestowano przeciwko parcelacji terenów publicznych, zwłaszcza parku. W 1937 r. przy współudziale Towarzystwa Rada Gromadzka opracowała projekt miejscowych przepisów budowlanych, które jednak nie zostały zatwierdzone, podobnie jak nie udało się wywalczyć u władz państwowych nadania Podkowie Leśnej specjalnego statusu podmiejskiego osiedla mieszkaniowego.

W latach 1935-1939 Towarzystwo koncentrowało się na obronie interesów stowarzyszonych oraz współdziałaniu z miejscowym samorządem (Radą Gromadzką), w szczególności w sprawach planu zabudowy i estetyki osiedla.

Protestowano przeciwko parcelacji terenów publicznych, zwłaszcza parku.

W 1937 r. przy współudziale Towarzystwa Rada Gromadzka opracowała projekt miejscowych przepisów budowlanych, które jednak nie zostały zatwierdzone, podobnie jak nie udało się wywalczyć u władz państwowych nadania Podkowie Leśnej specjalnego statusu podmiejskiego osiedla mieszkaniowego.

Ostatnie posiedzenie Zarządu Towarzystwa odbyło się w kwietniu 1939 r.

W okresie II wojny światowej na terenie Generalnego Gubernatorstwa działalność przedwojennych polskich stowarzyszeń była zakazana. Próba wznowienia działalności Towarzystwa nastąpiła dopiero w latach 70., ale się nie powiodła.

Towarzystwo reaktywowane zostało na fali działań opozycyjnych w 1988 r. jako stowarzyszenie zwykłe, następnie przekształcone w rejestrowe. TPMOPL jest następcą prawnym i kontynuatorem tradycji przedwojennego Towarzystwa.

Jednym z podstawowych celów działalności stowarzyszenia jest pielęgnowanie tradycji i historii Miasta-Ogrodu Podkowy Leśnej. Towarzystwo realizuje ten cel m.in. poprzez gromadzenie materiałów dotyczących historii i rozwoju Podkowy Leśnej oraz ich udostępnianie w formie wystaw (60 plansz) i publikacji książkowych (14 tomów Biblioteki Podkowiańskiej).

Dla wsparcia i usystematyzowania tej działalności w październiku 2009 r. utworzone zostało w ramach TPMOPL Obywatelskie Archiwum Podkowy Leśnej (dalej: OAPL).

Towarzystwo jest członkiem Sieci Archiwów Społecznych przy Ośrodku Karta. W kwietniu 2016 r. Ośrodek Karta przyznał Towarzystwu Przyjaciół Miasta Ogrodu Podkowa Leśna kod dla Obywatelskiemu Archiwum Podkowy Leśnej – PL/1007.

II. Dzieje zespołu 

Zespół Archiwum działalności Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna do 1939 r. tworzy dokumentacja Towarzystwa do wybuchu II wojny światowej.

W 1935 r. podzielona została ona na 11 teczek według założonego wówczas “Dziennika korespondencji Zarządu Towarzystwa”.

Dokumenty gromadziła i przechowywała Krystyna Latoń (1897-1966), sekretarz Towarzystwa od 1935 r., w swoim miejscu zamieszkania – wilii “Zagaj” przy ul. Modrzewiowej w Podkowie Leśnej, a od 1943 r., po przeprowadzce, w domu przy ul. Storczyków 10 (obecnie Kwiatowa 44).

Po śmierci K. Latoń (1966) dokumenty znajdowały się pod opieką jej córki – Marii Wojnarowskiej (II voto Jezierska).

Jej syn (wnuk Krystyny Latoń) – Jacek Wojnarowski – około 1980 roku oddał archiwalne dokumenty w depozyt ks. Leonowi Kantorskiemu, proboszczowi parafii pw. św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej w latach 1964-1991.

W latach 80. i 90. teczki udostępniane i wykorzystywane były na potrzeby prac naukowych m.in. dotyczących historii Podkowy Leśnej. Przywoływane dokumenty opisywano jako pochodzące z Archiwum Parafialnego lub z Archiwum Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna.

Spis teczek z 1982 r. wskazuje na brak trzech teczek wymienionych w „Dzienniku korespondencji Zarządu Towarzystwa” oraz założenie 4 nowych: „Plany, mapy, foldery”, „Różne”, „Deklaracje Towarzystwa Przyjaciół”, „Sekcja sportowa”.

W 1996 r., przed zwrotem depozytu Towarzystwu, prawdopodobnie pracownik sekretariatu parafii św. Krzysztofa, sporządził spis zawartości teczek.

W 2016 r. dokumentacja uporządkowana została przez Bogdana Wróblewskiego, członka Towarzystwa.

Zespół Archiwum działalności Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna do 1939 r. składa się obecnie z 33 jednostek archiwalnych.

III. Charakterystyka archiwalna zespołu 

Tytuł zespołu (zbioru):

Archiwum działalności Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna do 1939 r.

Granice chronologiczne:

[1926-1929] 1930-1939 [1942]. Zasadniczą część zespołu tworzą akta z lat 1935-1939, nieliczne dokumenty obejmują okres wcześniejszy i dotyczą działalności Towarzystwa, właścicieli terenów Podkowy Leśnej oraz jej życia społecznego, począwszy od 1926 r. W aktach zachowane zostały także dwa dokumenty z 1942 r., gdy Towarzystwo nie prowadziło działalności, prawdopodobnie włączone przez Krystynę Latoń, która przechowywała niniejszą dokumentację.

Granice terytorialne:

Dokumenty obejmują teren Podkowy Leśnej, gminę Helenów, powiat błoński, województwo warszawskie (według obecnego podziału administracyjnego: powiat grodziski, województwo mazowieckie).

Rozmiary zespołu:

Zespół liczy 33 jednostki archiwalne, co stanowi 0,3 metra bieżącego.

Procentowy stan zachowania akt: 

Szacować można, iż akta zachowane są w ok. 70%. Spis z 1982 r. wskazuje na brak trzech teczek wymienionych w „Dzienniku korespondencji Zarządu Towarzystwa”: „Elektrownia”, „1% i podatek” oraz „Lokal”. „I Księga protokołów posiedzeń Zarządu Towarzystwa” obejmująca lata 1932-1934 zaginęła prawdopodobnie przed 1935 r., podobnie jak większość dokumentacji dotyczącej działalności Towarzystwa z lat 1930-1934.

Struktura archiwalna zespołu:

W latach 1935-1939 dokumentacja Towarzystwa prowadzona była według układu rzeczowego, w podziale na 11 grup tematycznych, którym odpowiadały teczki spraw. Przychodząca i wychodząca korespondencja odnotowywana była w “Dzienniku korespondencji Zarządu Towarzystwa”. Na pismach nanoszono oznaczenia, składające się z kolejnego numeru w ramach danej grupy, oznaczenia tej grupy oraz litery “W” w przypadku pism wychodzących. System ten nie był stosowany konsekwentnie: część pism nie nosi oznaczeń, często nie przestrzegano zasady przyporządkowania pism do właściwych teczek rzeczowych. Dla powyższego okresu zachowały się pomoce kancelaryjne: “Dziennik korespondencji Zarządu Towarzystwa” oraz spis pism wychodzących “Kontrola znaczków pocztowych” (z datami i adresatami oraz cenami znaczków).

Charakterystyka techniczna materiału aktowego:

Akta zespołu to w większości materiały luźne i poszyty. Występują druki, maszynopisy, rękopisy.

Fizyczny stan zachowania akt: 

Ze względu na zły stan zachowania części archiwaliów, udostępniane będą wtórniki, a pozostałe dokumenty w formie kopii wykonanych z zapisu cyfrowego. Inwentarz książkowy ze wstępem, dostępny w siedzibie Towarzystwa oraz w wersji elektronicznej na stronie Towarzystwa www.podkowalesna-tppl.pl.

Stan zmikrofilmowania akt:

Akta nie były mikrofilmowane.

Brakowanie akt zespołu:

Akta nie były brakowane.

IV. Zawartość zespołu 

Zespół tworzą akta własne Towarzystwa Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna z lat 1935 – 1939 oraz nieliczne dokumenty dotyczące życia społecznego Podkowy Leśnej z okresów wcześniejszych.

W oryginałach i w kopiach zachowana została część korespondencji Towarzystwa z mieszańcami, Zarządem Dóbr Podkowa Leśna, Starostwem Powiatowym Błońskim, z władzami wojewódzkimi oraz podobnymi do TPMOPL stowarzyszeniami z miejscowości położonych w powiecie błońskim.

Największą wartość badawczą mają: Księga protokołów Walnych Zgromadzeń Towarzystwa oraz jedna z zachowanych ksiąg protokołów posiedzeń Zarządu TPMOPL, a także korespondencja z władzami państwowymi oraz samorządowymi dotycząca statusu prawnego oraz planu zabudowy osiedla, unikalnego na ziemiach polskich przykładu realizacji miasta-ogrodu.

Cennego materiału ilustracyjnego dostarczają foldery reklamujące Podkowę z końca lat 20. oraz z lat 30. XX w. Zbiór uzupełniają biuletyny Towarzystwa oraz korespondencja członków Towarzystwa z jego władzami.

V. Metody opracowania 

Przy porządkowaniu akt zespołu w części zachowany został podział na teczki przyjęty w 1935 r. według działów tematycznych, wyodrębnionych w “Dzienniku korespondencji Zarządu Towarzystwa”.

Z uformowanych pierwotnie teczek wyjęto część archiwaliów i utworzono z nich nowe teczki, kierując się treścią wyłączonych dokumentów, co pozwoliło nadać układowi zespołu większą przejrzystość i wyodrębnić ewidencyjnie niektóre dokumenty zespołu.

Dokumenty wewnątrz teczek ułożono sprawami, a w ramach spraw chronologicznie. Wyodrębnione w trakcie opracowania wtórniki pozostawiono i umieszczono na końcu teczek.

Inwentarz książkowy i wstęp sporządził Bogdan Wróblewski przy wykorzystaniu Międzynarodowego Standardu Opisu Archiwalnego ISAD (G) oraz w oparciu o literaturę przedmiotu.