Alina Przerwa-Tetmajer

Alina Przerwa-Tetmajer (1915–1996)

Lekarka w Auschwitz-Birkenau, chirurg dziecięcy

Alina Przerwa-Tetmajer (1915–1996)
fot. PMK nr 38/2002

Jej dziadkowie pochodzili z Kijowa, tam urodziła się 2 kwietnia 1915 r., podczas wielkiej wojny. Ojciec, Tadeusz Dąbrowski, pracował jako inżynier, matka, Julia, wcześnie zmarła. Drugą żoną Tadeusza była Wanda Janiszowska. W czasie rewolucji bolszewickiej (1917) babcia przewiozła wnuczkę do Polski. Tadeusz Dąbrowski, porzuciwszy zawód inżyniera, pracował jako nauczyciel matematyki i fizyki w Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie Lubelskim, z grupą młodzieży walczył w obronie Warszawy w bitwie 1920 r. W latach 30. został dyrektorem chełmskiej szkoły. Alina była jej absolwentką i zawdzięczała temu miejscu zainteresowania i wybór studiów. Ważną rolę wychowawczą odegrało też w jej życiu harcerstwo. Chętnie wracała do Chełma, uczestniczyła w „zjazdach czarniecczyków”. Po maturze rozpoczęła studia medyczne w Warszawie. Tam poznała swojego męża, Michała Przerwę-Tetmajera, ze znanej rodziny Tetmajerów (Włodzimierz i Kazimierz byli stryjecznymi braćmi jego ojca). Dzieliła z nim miłość do gór i zamiłowanie do wędrówek po Tatrach, Gorcach, Pieninach.

We wrześniu 1939 r. mąż został zmobilizowany, udało mu się uniknąć niewoli i z Aliną w ciąży przedostali się do Lwowa. W 1940 r. urodziła się ich córka, Hanna. Uratowani przed zsyłką na Syberię, po wkroczeniu Niemców wrócili do Warszawy. Oboje mieli lewicowe poglądy. Należeli do Gwardii Ludowej, narażając życie, przechowywali ludzi podziemia i Żydów. Alina początkowo pracowała w Szpitalu św. Ducha przy ulicy Elektoralnej, zniszczonym przez okupanta. Przez jakiś czas chroniła się z mężem w jego rodzinnej Ochotnicy. Gdy dom Tetmajerów też spłonął, potajemnie przenieśli się do Warszawy. Staż medyczny odbywała w Szpitalu Wolskim (dziś przy ulicy Płockiej mieści się Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc), gdzie, jak pisała, wszyscy byli oddani cierpiącemu człowiekowi i gdzie po kryjomu wyprowadzała dzieci z getta. Na oddziale chirurgicznym dr. Józefa Piaseckiego była praktykantką prof. Leona Manteuffla. O swoich współpracownikach, m.in. Marii Werkenthin, napisała w książce Szpital Dobrej Woli.

W mieszkaniu chorej koleżanki z konspiracji 22 lipca 1943 r. została aresztowana. Legitymacja ze Szpitala Wolskiego była także dla Niemców dowodem obciążającym, gdyż „cały personel szpitala okazał się w praktyce zespołem patriotów”. Na Pawiaku fałszywie oskarżano ją o zabijanie Niemców cyjankiem. Przeżyła tam straszne przesłuchania (podobne w siedzibie Gestapo na Szucha), długie tygodnie w celi więziennej i codzienne widoki plutonu egzekucyjnego pod murem Serbii (więzienia dla kobiet). W październiku w bydlęcym wagonie została przewieziona do Oświęcimia. „Nie mogę zapomnieć pierwszej tam Gwiazdki, w naszym baraku znajdowało się aż 400 trupów. Te stosy wywoływały ogromny wstrząs” – pisała po latach. Zgłosiła się do pracy w obozowym szpitalu (rewir w Brzezince). O zasługach tamtejszych lekarek, w tym Aliny Przerwa-Tetmajer, pisał Zdzisław Ryn: „Z narażeniem życia zmieniały dokumentację lekarską, fałszowały rozpoznania, przenosiły lżej chore z bloku na blok, by zamaskować długi pobyt w szpitalu, a wszystko po to, aby chronić więźniarki przed selekcją, jaką zarządził Josef Mengele […]. Pozostawał tylko lekarski obowiązek ratowania życia w każdym przypadku, pomnożony przez współczucie dla człowieka”. Za drutami spotkała m.in. Sewerynę Szmaglewską, autorkę Dymów nad Birkenau, i Zofię Kossak-Szczucką, z którą siedziała w jednej celi i którą wyleczyła z tyfusu. W obozowych szpitalach rodził się ruch oporu, wiele więźniarek weszło do wojskowego obozowego podziemia, także Alina Przerwa-Tetmajer. Ona była też pierwowzorem doktor Anny Górskiej z filmu Zaproszenie, w reżyserii Wandy Jakubowskiej, zaliczanym do jej  trylogii oświęcimskiej. Po zakończeniu wojny Michał Przerwa-Tetmajer, więzień obozów koncentracyjnych w Dachau, Gross-Rosen, Buchenwaldzie, powrócił do Warszawy. Jako absolwent Wydziału Architektury odbudowywał stolicę, opracowywał projekty osiedla Młynów, Koła, fragmentu Muranowa i popularnego w czasach PRL-u Domu Towarowego na Woli. W 1947 r. urodziła się ich druga córka, Julia. Alina należała do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), była członkiem XIII Zespołu do spraw ochrony zdrowia i środowiska naturalnego. Jako delegat z województwa warszawskiego na nadzwyczajnych zjazdach partii upominała się o podejmowanie działań zaspokajających podstawowe potrzeby służby zdrowia i ochronę zdrowia społeczeństwu. W 1949 r. jako stypendystka Światowej Organizacji Zdrowia pół roku przebywała we Francji, jej korespondencję z mężem z tego okresu opublikowała „Karta” (2014, nr 78).

Tetmajerowie związani są z Podkową Leśną od 1948 r., kiedy to przy ulicy Paproci 9 architekt zaprojektował własny dom. Grzegorz Grątkowski w książce Architektura Podkowy Leśnej zaliczył willę „Leszczyna” do realizacji modernistycznych. W tym domu, odbiegającym po przebudowie od oryginału, mieszkają dotąd córki Tetmajerów.

Po wojnie Alina pracowała w warszawskim szpitalu przy ulicy Litewskiej, u boku prof. Jana Kossakowskiego, chirurga pediatry, i jako jego uczennica w 1959 r. przejęła kierownictwo Oddziału Chirurgii Dziecięcej w Szpitalu im. prof. Jana Bogdanowicza przy ulicy Niekłańskiej. Do jej pacjentów należały także dzieci podkowiańskie, o czym informują ich rodzice.

Była prekursorką leczenia wad wrodzonych układu moczowego u dzieci oraz założycielką Sekcji Urazowej Polskiego Towarzystwa Chirurgów Dziecięcych. Poza obowiązkami w szpitalu zajęła się pracą naukową, przedmiotem jej zainteresowań badawczych były historie wad rozwojowych dzieci. Jest autorką wielu publikacji, jak: Ostre zespoły brzuszne u dzieci, Leczenie operacyjne złamań kości, Urazy kręgosłupa. Rozpoznanie i postępowanie w wadach postawy, Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach u dzieci, Wpływ tkanek świeżych i konserwowanych na przebieg niektórych chorób chirurgicznych.

Po tragicznej śmierci męża w Tatrach (1956 r.) samotnie wychowywała dzieci.

Brytyjskie Stowarzyszenie Chirurgów Dziecięcych przyjęło ją w poczet swoich członków, wiedzą medyczną dzieliła się podczas licznych międzynarodowych konferencji (Liverpool, Uppsala). Miała okazję oglądać nowoczesne urządzenia medyczne, o których w Polsce wówczas nie słyszano. Warszawskie Towarzystwo Medyczne uhonorowało ją 9 grudnia 1995 r. medalem Augusta Ferdynanda Wolffa – najwyższym odznaczeniem stowarzyszenia.

Zbór Kościoła Adwentystów w Podkowie Leśnej zorganizował 2 marca 1996 r. spotkanie z dr Aliną Przerwą-Tetmajer.

Mieszkała w „Leszczynie” do końca życia. Zmarła 6 sierpnia 1996 r. Pochowana jest obok męża na Nowym Cmentarzu w Zakopanem.

Oprac. TZ, na podstawie: Jan Zieliński (red.), Szpital Dobrej Woli, Czytelnik, Warszawa 1990; Alina Przerwa-Tetmajer, Życie składa się ze wstrząsów, w: Wspomnienia podkowian, t.1, TPMOPL, Podkowa Leśna 2002; Zdzisław Ryn, Lekarze-więźniowie w Auschwitz-Birkenau, „Biuletyn IPN” 2009, t. 9, nr 4; Lekarze podziemia, NAC, nagranie Rozgłośni Centralnej Polskiego Radia, sygn. 33-T-1790; Realizm uczuć, „Karta” 2014, nr 78; Historia Oddziału Chirurgii Ogólnej Szpitala Dziecięcego im. prof. Jana Bohdanowicza, strona internetowa szpitala; Sprawozdania i stenogramy IX Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR, s. 420.