Folder reklamowy Kolonii Letniej Żarki
(źródło: zbiory Towarzystwa Przyjaciół Żarek Letniska im. Hrabiny Stefanii Raczyńskiej)

Co łączy Podkowę Leśną z popularną wśród mieszkańców Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego turystyczną miejscowością? Okazuje się, że wiele.

Mijająca właśnie 96 rocznica założenia Podkowy Leśnej skłoniła mnie do internetowego rekonesansu po najnowszych publikacjach poświęconych idei miast ogrodów sir Ebenezera Howarda. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej PAN” z grudnia 2020 r.  przynosi artykuł prof. Doroty Malczewskiej-Pawelec Realizacje idei „miast-ogrodów” w międzywojennej Polsce na przykładzie Podkowy Leśnej oraz Kolonii Letniej Żarki. Pominę radość, jaką sprawia to, że autorka powołuje się na publikacje Biblioteki Podkowiańskiej wydawanej przez TPMOPL oraz odwołuje się do źródeł w naszym Archiwum Obywatelskim. Przede wszystkim możemy dowiedzieć się więcej o okolicznościach założenia Podkowy, no i poznać krewniaczą miejscowość spod Myszkowa. Zachęcamy do sięgnięcia po całą publikację. Poniżej krótko o „odkryciach”.

Idea miast ogrodów, pomyślana jako urbanistyczno-społeczna alternatywa dla przeludnionych miast przełomu wieków XIX i XX, znana była na ziemiach polskich już przed I wojną światową, a w dwudziestoleciu zyskała na popularności. Powstało kilka modelowych osiedli, w tym Podkowa Leśna, które łączyły finansowy interes właściciela terenu z ambitnym planem urbanistycznym, nowoczesnym urządzeniem i tworzyły klimat dla społecznej inicjatywy mieszkańców. z najbardziej znanych wymienię realizowane przed I wojną Ząbki i Karłowice (włączone w granice Wrocławia) oraz powstałe już w Odrodzonej „Miasto Ogród Czerniaków” (na terenie Sadyby).

Powstawanie i parcelacja terenów Podkowy w latach 1922–1927, czyli od założenia spółki budującej linię EKD do podpisania ostatecznej umowy sankcjonującej zasady parcelacji i sprzedaży działek między właścicielem terenów Stanisławem Lilpopem, „Siłą i Światłem” oraz Bankiem Związku Spółek Zarobkowych (udziałowcami spółki Miasto-Ogród Podkowa Leśna, od której założenia datujemy powstanie naszego miasta), nie były wolne od perypetii, które streszcza w swojej pracy prof. Malczewska-Pawelec. Dodaje do nich jeden istotny element, tłumaczący motywacje Stanisława Lilpopa, właściciela Brwinowa i Wilhelmowa, do zaangażowania się w śmiałe przedsięwzięcie: to reforma rolna. „Lilpop musiał się liczyć z nieuniknioną raczej koniecznością parcelacji znacznej części swoich dóbr […]” – pisze. Uchwalona ostatecznie w grudniu 1925 r. reforma wprowadzała, co do zasady, obowiązkową parcelację majątków, gdy w posiadaniu jednej osoby znajdowało się więcej niż 180 hektarów, przy czym na terenach podmiejskich dla użytków rolnych wielkość tę określono na 60 ha. „Ubiegające konkurencję wejście «na rynek» z dobrze przygotowaną ofertą handlową zwiększało szanse całego przedsięwzięcia” – podkreśla autorka, odbierając nieco romantyczności postaci „ojca założyciela” Podkowy Leśnej.

„Analiza okoliczności powstania Kolonii Letniej Żarki skłania do wniosku, iż podobnie jak w przypadku Podkowy Leśnej, tak i tu reforma rolna stała się główną przyczyną podjęcia decyzji o parcelacji. Karol Raczyński (wnuk po kądzieli wieszcza Zygmunta Krasińskiego i przyrodni brat Rogera i Edwarda Raczyńskich), dziedzic rozległego majątku Złoty Potok, położonego w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, oraz dwóch całkiem też sporych posiadłości na Lubelszczyźnie musiał się liczyć, tak jak i Lilpop, z koniecznością pomniejszenia swoich włości” – czytamy w „Kwartalniku”. I dalej: „Do realizacji pomysłu [założenia osady letniskowej, dobrze skomunikowanej z Częstochową i Katowicami, bo położonej przy linii kolei warszawsko-wiedeńskiej, to kolejne podobieństwo z Podkową – BW], już pod szyldem « miasta ogrodu», przystąpił zachęcony, jak można domniemywać, początkowym sukcesem Podkowy Leśnej. Tym bardziej iż szczegółową wiedzę odnośnie do planistycznej i organizacyjnej strony tegoż przedsięwzięcia mógł czerpać niejako «z pierwszej ręki». Zarówno bowiem Lilpop, jak i też Regulski [Janusz, dyrektor Siły i Światła – BW], byli członkami elitarnego Automobilklubu Polski, którego czołową postacią pozostawał przez cały niemal okres drugiej Rzeczypospolitej właśnie Karol Raczyński (sprawując godność prezesa, względnie jego zastępcy)” – wyjaśnia prof. Malczewska-Pawelec.

Karol Raczyński miał także pośredni udział w powstaniu kościoła św. Krzysztofa, bo to kierowany przez niego Automobilklub Polski objął „kuratelę” – jak pisze historyczka – nad tym przedsięwzięciem. Zachęcam do zapoznania się ze szczegółową historią powstawania i organizacji miasta ogrodu Kolonia Letnia Żarki (dziś wieś Żarki Letnisko, gmina Poraj, powiat myszkowski). Zwłaszcza że autorka ciekawe przedstawia też podobieństwa i różnice między obu projektami (np. zbliżona powierzchnia, ale odrębne funkcje – Kolonia miała charakter letniskowo-uzdrowiskowy), podkreślając, że w obu przypadkach zostały one zrealizowane z szacunkiem dla całej idei.

A potem udajmy się na wycieczkę do Żarek Letniska, jego sosnowych lasów, nad rzeczkę Czarkę.

Bogdan Wróblewski